Jedna z najwazniejszych ksiazek ostatniego 40-lecia sa Rodowody Niepokornych Bohdana Cywinskiego. Jest to analiza socjologa i historyka idei dotyczaca fenomenu podniesienia sie, w 1915-tym, narodu, po zagladzie w rozbiorach, a szczegolnie w Powstaniu Styczniowym.
Polska stracila wszystko: jezyk, przemysl, edukacje, adminstracje........
Przez 20 lat, zlamane spoleczenstwo zylo w szoku.
Pierwsza obudzila sie mlodziez szkolna, zauwazywszy brak polskiego jezyka i ksiazek.
Powstaly tajne biblioteki. Pozniej zorganizowano Uniwersytet Latajacy, do ktorego wciagnieto intelektualistow, jak Krzywicki czy Dawid, czesto bezrobotnych. Dalo to mozliwosc wyzszej edukacji dla kobiet, jak Maria Sklodowska czy Stefania Sempolowska.
Pozniejsze strajki szkolne w 1905-tym, byly najlepiej, jak pisze autor, zorganizowana akcja protestu w calej historii Polski.
Zjawiska czasu, jak refleksja nad kleska, opresja zaborcy, migracja ludzi do miast, utrata majatkow, czy nowe kierunki mysli spowodowaly powstanie nowego typu czlowieka - radykalnego inteligenta.
Z jednej strony musial on postawic pytanie o przyczyny upadku, czyli poddac krytyce tak dotychczasowa konstrykcje spoleczenstwa jak i rzadzace nim idee, zas z drugiej strony zajac stanowisko wobec nowych kierunkow myslenia, jak scientyzm, pozytywizm, a pozniej socjalizm.
Postawilo to inteligenta w opozycji do dotyczczasowych elit zachowawczych, ktorych maksymalnym horyzontem byla autonomia Polski, lojalnej wobec cara.
Dla radykalnego inteligenta tym horyzontem byla niepodleglosc calkowita.
Nastapil wiec podzial. Wlasciciele majatkow czy fabryk, arystokracja, tworzyli nurt ugodowy, posluszny wobec zaborcy.
Wyksztalcona inteligencja stawala sie radykalna, gloszac hasla reform spolecznych i niepodleglosci.
Skomplikowana stala sie wiec sytuacja Kosciola. Z jednej strony, bedac wtenczas konserwatywnym i w glebokim kryzycie intelektualnym, praktykujacy fideizm, stanal on po stronie ugodowcow, tym bardziej, ze stal sie obiektem atakow antyklerykalnej inteligencji wyksztalconej na Darwinie, pozytywistach i socjalistach.
Ale z drugiej strony Kosciol to nie tylko kler, to rowniez i przede wszystkim, lud, ktory niewzruszenie stal przy wierze, jezyku i Polsce. Tysiace ksiezy znalazlo sie na Syberii (Felinski), a wladzom carskim nigdy sie nie udalo opanowac kontroli nad polskim Kosciolem i objac go Prawoslawiem.
Caly ten unikalny proces stworzyl nowa, polska elite, w duzej czesci agnostyczna i antyklerykalna, ale dazaca do reform spolecznych i niepodleglosci.
Jest rzecza niezwykla, ze radykalni inteligenci oparli swoj etos o mocno sformulowane, na wysokim poziomie, zasady etyczne i spoleczne (Krzywicki), w gruncie rzeczy odzwierciedlajace dokladnie zasady katolickie.
Wypierajac, pod wplywem scientyzmu, pozytywizmu i socjalizmu, Boga z zycia i mysli, automatycznie przyjeli Polske i polski narod jako cel zycia i dzialania (doktryna !).
Caly ten skomplikowany proces, dziejacy sie od Styczniowego az do kleski wrzesniowej pokazuje role elit, ich wyksztalcenia, wyobrazni, inteligencji, energii, motywacji w podniesieniu Polski po zagladzie rozbiorow.
Scientyzm, socjalizm czy pozytywizm nie trwaly dlugo, i szybko sie okazalo, ze usuniecie transcendencji pozbawia systemy intelektualne punktu odniesienia i kryteriow oceny. Przykladow wiele, chocby Kotarbinski i ewolucja Kolakowskiego.
Wszystko to bylo polskim sukcesem wielkiej miary, po ktorym przyszla kolejna zaglada; wrzesien 1939, Powstanie 1944, mordy, obozy, emigracje i pranie mozgow przez komune.
O tym z kolei pisze Rafal Ziemkiewicz w Jakie Piekne Samobojstwo.
Mysle, ze jedyna droga jest powtorzyc, jakos, ten proces odrodzenia, jaki dokonal sie w Polakach po Styczniowym. Siegajac do wspomnien, do lat 40-tych, 50-tych i 60-tych, widze, ze analogii jest zdumiewajaco duzo, choc zapasc, chyba, jest glebsza.
Dlatego warto, siegnac teraz po te dwie ksiazki, zeby spojrzec glebiej, pod skorupe codziennej propagandy i bijatyki, serwowanej nam przez wojne dzisiejszych ugodowcow przeciw podnoszacym glowe nowym radykalom (tym razem nie agnostykom).
