Od królestwa do republiki
Kilka lat temu, czytając książkę o Starożytnym Rzymie, trafiłem na nieznaną mi historię, która wydała się bardzo istotna. Sądzi się na ogół, że koniec Rzymskiej Republiki datuje się od Juliusza Cezara (100 pne – 44 pne), konsula, który został de facto dyktatorem.
Formalnie może to i słuszna ocena, ale dlaczego ? Co doprowadziło do takiej sytuacji ?
Wydarzenia drugiej Wojny Punickiej (218 pne – 201 pne) znacznie lepiej i głębiej tłumaczą upadek Rzymu. I było to sto pięćdziesiąt lat wcześniej nim Cezar został dictator perpetuo.
Histora Starożytnego Rzymu ma swój początek, za pierwszego władcy Romulusa, około roku 752 pne jako królewstwo trzech plemion: Rzymian, Sabinów i Etrusków. Wkrótce wszystkie te plemiona miały swoją reprezentację w zgromadzeniu zwanym Comitia Curiata.
Ponadto stu szlachetnie urodzonych przedstawicieli najważniejszych rodów tworzyło ciało doradcze przy królu zwane Senatem. Później Senat zostal powiększony do dwustu członków, gdy dołączyli doń patrycjusze z plemienia Sabinów.
Ważna zmiana nastąpiła za panowania króla Serviusa Tulliusa (578 pne – 535 pne). Zgromadzenie Comitia Curiata zostało zastąpione przez Comitia Centuriata, gdzie nie tylko szlachetnie urodzeni, ale zasadniczo wszyscy obywatele byli reprezentowani. Przeprowadzono w tym celu spis zwany census aby ustalić stan majątkowy i podzielić obywateli, w dość skomplikowany sposób, na sześć klas, mających różne prawa głosu. Od tej pory tak klasy patrycjuszy jak i plebejuszy były reprezentowane w rzymskim systemie rządu, w stopniu określonym przez majętność.
Nie wszyscy rzymscy królowie zapisali się dobrze w historii. Niektórzy byli krwawymi despotami jak Tullus Hostilius lub ostatni z nich Tarquinius Superbus wygnany z kraju w 509 pne, co stało się początkiem Republiki Rzymskiej.
Władza przeszła w ręce dwóch konsulów wybieranych przez Comitia Centuriata. Każdy z konsuli miał prawo wetować decyzje drugiego. Każdy był wybierany na rok z prawem reelekcji. Późnie,j, w drugim wieku pne ograniczono urzędowanie konsula do jednej tylko kadencji.
Jak widać, rzymski system rządów był prawdopodobnie bardziej demokratyczny niż te, ktorych doświadczamy obecnie, szczególnie uwzględniwszy ilość ludności i rozmiar kraju. Prawdopodobnie każda rzymska rodzina była jakoś reprezentowana gdzieś w rządzie.
Istotnym jest rozumieć, że obywatele nie dążyli do kierowania państwem, ale że ich głównym celem było zabezpieczenie ogułu przed jakąkolwiek niesprawiedliwą lub arbitralną działalnością adminstracji lub wpływowych obywateli, która mogłaby ograniczać osobistą lub ekonomiczną wolność większości, lub negatywnie wpływać na sposób życia.
W tamtych czasach, społeczeństwo Republiki Rzymskiej składało sie zasadniczo z trzech grup: klasy patrycjuszy, średniej klasy niezależnych rolników, właścicieli ziemi, zwanych adsidui oraz plebsu, obejmującego ludzi od rzemieślników aż do biednych bez żadnego majątku.
Liczna, średnia klasa rolników - adsidui, należących do 5-tej, lub wyższej klasy majątkowej, o własności mającej wartość ponad 3000 sestercji, mieli obowiązek i przywilej slużyć w wojsku, pospolitym ruszeniu. Oznaczało to, że dwie górne, najbogatsze klasy rzymian slużyły jako żołnierze.
Adsidui stanowili bazę, podstawę demokracji, a to dzięki ich liczebności, samowystarczalności i niezależności. Dominowali w ciele ustawodawczym Comitia Centuriata i, i w czasach republiki mieli decydujący głos przy wyborze urzędników rządowych: konsuli jak i cenzorów, pretorów oraz edyli pelniących różne funkcje w administracji.
W rządzie był reprezentowany szeroki zakres interesów społeczeństwa ponieważ liczebność klasy średniej równoważyła bogactwo i wpływy wyższej klasy senatorów.
System polityczny Republiki Rzymskiej był zaskakująco demokratyczny, choć jednak również mocno odchylony w stronę bogatych patrycjuszy i kapitalistów – posiadających ziemię rolników – adsidui. Bogactwo i własność były w oczywisty sposób bardziej skuteczne w kształtowaniu hierarchii społecznej niż zdolności, doświadczenie czy prawa człowieka.
Jeśli chodzi o plebejuszy, to jedynymi atutami jakimi dysponowali byla ich liczba, niezbędność ich usług dla wszystkich rzymian i niekiedy zdolność do organizacji akcji politycznej. Z drugiej strony łatwo było plebejuszy podzielić i poddać manipulacji.
Takie akcje udalo sie zorganizować plebejuszom kilkakrotnie, przykładowo w 494 pne, 449 pne lub 287 pne, gdy opuścili miasto wiedząc, że Rzym nie może bez nich funkcjonować. Takie działanie, zwane secesją, zmuszało konsulów, senat i zgromadzenie do ustępstw na rzecz interesów plebsu.
W 494 pne powstało zgromadzenie plebejskie - Concilium Plebis.
W 367 pne ustawa Licinio – Sextian umożliwiła wybór plebejusza na konsula, co stało się faktem w następnym roku.
W 366 pne zgromadzenie przybrało formę Comitia Tributa z władzą wyznaczenia Trybunów Ludowych jako przywódców, oraz zarządzania przez ogólne głosowanie zwane plebiscytem.
Prawo zwane Hortensia z 287 pne ustanawialo wyniki plebiscytu jako obowiązujące wszystkich obywateli Rzymu.
To byl szczyt Rzymskiej Republiki widoczny w dynamicznym rozwoju i ekspansji dobrze zrównowazonego społeczeństwa z silną, liczną i dominującą klasą średnią.
Wojny Punickie
Rozwój Rzymskiej Republiki nieuchronnie doprowadził do konfliktu z inną śródziemnomorską potęgą - Kartaginą. Między 264 pne a 146 pne miały miejsce trzy Wojny Punickie, w rezultacie których Kartagina zostala całkowicie zniszczona, pozostawiając Rzym jako jedyna potęgę w tej czaści świata na wiele następnych stuleci.
W 218 pne, 75 tysięczna armia kartagińska, ze słynnymi słoniami w roli czołgów, pod dowództwem Hannibala Barca, przekroczyła Alpy i weszła do Italii rozpoczynając drugą Wojnę Punicką.
W ciągu roku rzymianie przegrali trzy duże bitwy pod Ticinus, nad rzeką Trebia i jeziorem Trasimene. Dziesiątki tysięcy rzymskich żołnierzy – rolników oddało życie. Późniejsza bitwa pod Cannae w roku 216 pne jeszcze powiekszyła upokarzające straty.
Zdesperowany senat oddał władzę w ręce wojennego dyktatore Fabiusa Maximusa Kunktatora. Uciekł się on do niepopularnej, ale jedynie możliwej taktyki spalonej ziemi – wojny na wyczerpanie. Gospodarstwa i plony były niszczone, a rolnicy – adsidui, i ich rodziny przenoszeni do Rzymu. Wszystkie te działania oraz straty w walkach, praktycznie zniszczyły rzymską klasę średnią - rolników, całkowicie zmieniając kompozycję rzymskiego społeczeństwa. Równowaga sił między Comitia Centuriata a Senatem, między patrycjuszami a średnią klasą – adsidui została zniszczona na zawsze i Rzym przesunął się w stronę społeczeństwa dwuklasowego.
Późna Republika
Wojny Punicke wywróciły rzymskie społeczenstwo, jak i krajobraz, do góry nogami.
Adsidui – rolnicy zostali zdziesiątkowani podczas bitew i innych działań wojennych, ich gospodarstwa zburzone, a rodziny przeniesione do Rzymu.
W tym samym czasie wąska klasa bogatych stała się jeszcze bogatsza przez rabunek, monopole na zaopatrzenie wojsk i selektywnie rozdzielane kontrybucje od pokonanego przeciwnika.
W krótkim czasie większość ziemi znalazła się w rękach niewielu wielkich właścicieli. Wiejskie obszary gospodarstw rodzinnych zmieniły się w wielkie majątki zwane latyfundiami.
Powstanie tych wielkich gospodarstw spowodowało urynkowienie rolnictwa. Dla obniżenia kosztów i poprawy zyskowności, do pracy sprowadzono niewolników kierowanych przez menadżerów i dozorców.
Jeśli jakieś gospodarstwa adsidui przetrwały wojnę, to i tak upadały wobec konkurencji większych majątków, gdzie pracowali niewolnicy.
Tak klasa średnia znikła z rzymskiej sceny politycznej i jedynym rozwiązaniem dla zbiedniałych ludzi było poszukiwanie najemnej pracy w wielkich miastach. A to było bardzo trudne, bo większość pracy w zurbanizowanych obszarach była również wykonywana przez niewolników.
W rezultacie powstała nowa klasa społeczna, bezrobotny plebs żyjący z rządowego rozdawnictwa chleba i piwa. Później, wszędzie w cesarstwie budowano cyrki dające tym ludzim jakieś zajęcie: rozrywkę oglądania przemocy, sportu, pornografii i komedii.
Demokracja rozkładała się szybko, po tym jak władza patrycjatu przestała być równoważona przez adsidui i zorganizowany plebs. Klasa bogatych zajęła się tym, co zawsze zdarza się w takiej sytuacji: walką między sobą o władzę i jeszcze więcej bogactwa.
Wraz z polaryzacją rzymskiego społeczeństwa, temu samemu uległa polityka. Pojawiły sie dwie partie: Popularów i Optymatów. Członkami obu frakcji byli jak dotąd arystokraci, ale reprezentowali odmienne poglądy na sytuację.
Popularzy rozumieli zagrożenia płynące z kryzysu społecznego i niekiedy proponowali reformy. Z drugiej strony, reakcyjni optymaci całkowicie akceptowali istniejący stan i nie życzyli sobie żadnych zmian, poza lepszą kontrolą nad plebsem. W roku 133 pne trybun ludowy Tyberiusz Grakchus zaproponował reformę agrarną mającą osadzić rolników – adsidui ponownie na gospodarstwach powstalych z parcelacji latyfundiów. Wielu senatorów było właścicielami tychże majątków i zareagowali z wrogością. Podburzyli tłum i Tyberiusz Grakchus został zabity.
Kilka lat później, w roku 126 pne jego brat Gajusz Grakchus podjął podobne próby, lecz gdy wystąpił z zamiarem przyznania obywatelstwa rzymskiego innym plemionom łacińskim, tak on jak i tysiące jego zwolenników zostało brutalnie zamordowanych.
Brak dostatecznej liczby majętnych obywateli mogących służyć w pospolitym ruszeniu, spowodowal kryzys wojska. W roku 107 pne, Gajusz Mariusz zorganizował zawodową armię, wprowadzając rekrutację spośród biednych i bezrobotnych rzymian, otwierając im tym samym drogę do jakiejś życiowej kariery. Po 26 latach slużby, odchodzący na emeryturę legioniści dostawali ziemię w zdobytych prowincjach imperium. Wiele z tych osiedli istnieje do dziś jak: Arles, Tarragona, Frejus, Korynt, Avignon, Nimes, Kolonia, Zaragossa, Colchester, Timgad.
Śmierć braci Grakchus wyznacza, w praktyce, koniec demokracji w Rzymie.
Od tego momentu debata, kompromis lub wybory jako sposoby formowania rządu i prowadzenia polityki, zostały zastąpione przez wojnę domową, intrygę, manipulację, spisek i zabójstwo uzupełnione przez system terroru od czasu do czasu.
Mariusz, Sulla, Pompey, Lepidus, Krassus, Cezar oto nazwiska potężnych rzymian walczących, pod koniec Republiki, o władzę kosztem życia tysięcy współobywateli, ponieważ ich potęga nie była równoważona żadną inną siłą społeczną.
Cesarstwo
Rzym stał się trwale dwuklasowym społeczeństwem rządzonym przez dyktatorów, gdzie morderstwo i wojna domowa stały sie sposobem zdobywania władzy. Ideą przewodnią stała się praktyka imperium kierowanego przez elity w interesie elit.
Nigdy nie opracowano zapisanej konstytucji. Władza płynęła z nieformalnej sieci układów i zależności, sieci wpływowych osób oraz ich klientow i lobbistów.
Senat cesarstwa, zdominowany przez interesy elity patrycjatu, i pozbawiony nacisku ze strony politycznie unicestwionego plebsu i rolników – adsidui, nie podjął się rozumienia i rozwiązywania socjalnych i adminstracyjnych problemów rozrastającego się imperium.
Pod rządami władzy absolutnej senat stał się ciałem ceremonialnym, a zgromadzenie ustawodawcze – Comitia Centuriata, zniknęła całkowicie ze sceny politycznej.
W skutek separacji i braku zaufania między cesarską administracją a rządzonymi ludźmi, państwo przybrało formę policyjną, stając się coraz bardziej skorumpowane i wraz z upływem czasu brutalne.
Drugą po cesarzu osobą w państwie stał się dowódca pretorianów, rzymskiego korpusu bezpieczeństwa wewnętrznego.
Deficyt i podatki rosły, zmuszając w rezultacie, rolników dzierżawiących ziemię w latyfundiach do porzucania uprawy.
Uprzywilejowani i majętni oddawali się wyobrażalnym i niewyobrażalnym przyjemnościom ciesząc się zarazem władzą i bogactwami jako władcy świata.
Pracą zajmowali się niewolnicy i również, niekiedy, wolni rzemieślincy.
Zawodowa armia, opłacana i zaopatrywana przez państwo w bezwzględny sposób rozszerzała imperium jak daleko się dało, będąc lojalna wobec swoich dowódców bardziej niż wobec Rzymu, do czasu gdy wola walki i chęć obrony znikła.
Bezsilna, bezrobotna, była „klasa średnia” cieszyła się zasiłkami i rozrywką zapewnianą przez rząd.
Kultura, zasady społeczne, wartości etyczne i rodzinne cierpiały, gdy wzorce były ustalane przez arystokratycznych celebrytów i dwór cesarski, stawiające użycie i przyjemność jako przykłady do naśladowania.
Wraz z zanikiem klas średnich jako dominującej siły społecznej, również dynamizm społeczeństwa, zdolności, kreatywność słabła, aby w końcu znikła rownież i zdolność do obrony państwa.
Niewątpliwe osiągnięcia Rzymu, te które przetrwały, odbijają dwa kierunki rozwoju cesarstwa w ciągu jego 1229 lat istnienia. Jeden to walka o wewnętrzną dominację. Drugi to ekspansja i kontrola nad światem otaczającym.
Sławna architektura: fora, świątynie, teatry, cyrki, stadiony, budynki publiczne, pałace arystokracji, łaźnie, ogrody, akwedukty, drogi, mosty, fortyfikacje, wszystko to pozostaje w rażącym kontraście do insulae – wielopiętrowego budynku mieszkalnego dla zwykłych rzymian, gdzie rodzina byla stłoczona, zwykle w jednym pokoju, bez łazienki ani kuchni i z niewielkimi tylko szansami na ucieczkę w przypadku pożaru.
Najwieksze, prawdopodobnie, osiągnięcie Rzymu: Kodeks - Rzymskie Prawo, przedkładało sprawność rządzenia ponad prawa jednostki ludzkiej.
Struktura, organizacja i skuteczność rzymskich legionów była niedościgła przez całe wieki i używana tak przeciw siłom zewnętrznym jak i do uspokajania współobywateli, a ponadto do prowadzenia wojen domowych o władzę między frakcjami elit. Wojska imperium były używane przeciw sobie niemal tak często jak przeciw nieprzyjaciołom.
Rzymianie mieli niewielki wkład w rozwój sztuk, nauki, filozofii, technologii, wynalazków i odkryć, które zwykle wywodzą się z obdarzonych autonomią przedstawicieli średnich klas, nie zaś z górnych, wąskich elit zainteresowanych jedynie doświadczaniem rozrywek i władzy.
Tym sposobem Rzym zniszczył sam siebie od środka, niezdolny do poradzenia sobie z destrukcją własnej klasy średniej, czego skutkiem był stopniowy rozkład możliwości rządzenia i w konsekwencji padł ofiarą sił zewnętrznych, gdy te się pojawiły, upadając, na zachodzie, w roku 476.
Liverpool, June, 2010
Literatura:
Nigel Rodgers – The History and Conquest of Ancient Rome.
Duncan Hill – Ancient Rome. From the Republic to the Empire.
Dodatkowa literatura:
Edward Gibbon – The History of the Decline and Fall of the Roman Empire
Donald Barlett, James Steele – America: What Went Wrong ?
Donald Barlett, James Steele – America: Who Stole the Dream ?
Allan Bloom – The Closing of the American Mind
Charles Murray – Human Accomplishment. The Pursuit of Excellence in the Arts and Sciences, 800 BC to 1950.
Bruce Fein – American Empire Before the Fall
